ΒΙΒΛΙΑ

ΜΟΝΟΓΡΑΦΙΑ

Λάλλας Δημήτρης, Κατανάλωση και Καταναλωτισμός σε συνθήκες κρίσης: Ρεπερτόρια καταναλωτικής δράσης και λόγου, ΕΚΚΕ-Παπαζήσης, Αθήνα 2022.

Περίληψη: Στο βιβλίο αυτό επιχειρούμε να ανασυνθέσουμε και να ερμηνεύσουμε κριτικά κάποια βασικά «ρεπερτόρια καταναλωτικής δράσης και λόγου» των μεσοστρωματικών υποκειμένων της έρευνας. Πρόκειται για αυτά τα πολιτισμικά ρεπερτόρια τα οποία αξιοποιούν τα υποκείμενα για να οργανώσουν, να επιτελέσουν και να δικαιολογήσουν τις πρακτικές κατανάλωσης. Μέσα από την ανάλυση επιχειρήσαμε να αναδείξουμε εμπεδωμένους τρόπους καταναλωτικής δράσης και τις μορφές (συνειδητής και ασυνείδητης) γνώσης, ήτοι τα σχήματα πρόσληψης, αποτίμησης και κατανόησης, τις αξίες, τους στόχους και τα καθήκοντα που υποστηρίζουν και προσανατολίζουν τους τρόπους δράσης καθώς και τους τρόπους του συναισθάνεσθαι και του επιθυμείν που διαπλέκονται με αυτούς τους τρόπους καταναλωτικής δράσης. Επίσης, αναδείξαμε τα ερμηνευτικά σχήματα που επικαλούνται και αξιοποιούν τα υποκείμενα για να δικαιολογήσουν αλλά και για να κατανοήσουν και να διαυγάσουν τις καταναλωτικές τους πρακτικές. Όπως και επιχειρήσαμε να εντάξουμε τα ρεπερτόρια αυτά στο ιστορικό συμφραζόμενό τους, αποβλέποντας έτσι στην ανάδειξη των επιδράσεων των υλικών συνθηκών διαβίωσης των υποκειμένων και των θεσμικών λόγων, τεχνικών και πρακτικών ως προς τη διαμόρφωση αυτών των «ρεπερτορίων καταναλωτικής δράσης και λόγου». Μέσα από αυτά τα μεθοδολογικά μονοπάτια επιχειρήσαμε να δώσουμε μια απάντηση σε ένα κομβικής (πολιτισμικής, και όχι μόνο βέβαια) σημασίας ερώτημα, το οποίο ήταν και το εναρκτήριο, εν πολλοίς, ερώτημα αυτής της έρευνας: Σε μια περίοδο οικονομικής κρίσης, αλλά και μετέπειτα, αναπαράγεται, τροποποιείται ή απονομιμοποιείται ο καταναλωτισμός, ένα πολιτισμικό ήθος που άρχισε να καλλιεργείται από τη δεκαετία του 1960, να μορφοποιείται στη δεκαετία του 1980 και να ανάγεται σε μεσοστρωματικό τρόπο ζωής και να οξύνεται από τα μέσα της δεκαετίας του 1990 και εντεύθεν, τουλάχιστον μέχρι την εκδήλωση της ελληνικής οικονομικής κρίσης του 2009/2010;

ΣΥΛΛΟΓΙΚΟΣ ΤΟΜΟΣ

Δ. Λάλλας (επιμ.) Κατανάλωση, Καταναλωτές, Καταναλωτισμός: Πολιτικές αναπαράστασης και πρακτικές διακυβέρνησης σε καιρό κρίσης, ΕΚΚΕ-Παπαζήσης, Αθήνα 2022.

Συγγραφείς:

Βαμβακάς Βασίλης, Δεμερτζής Νίκος, Δρόσος Γιώργος, Ζαρίκος Ιάσωνας, Θεοδωρίδης Κωνσταντίνος, Λάλλας Δημήτρης, Μυλωνάς Γιάννης, Σακελλαρίου Αλέξανδρος, Sassatelli Roberta, Μάνια (Μαρία) Σωτηροπούλου

Περίληψη: Ο συλλογικός αυτός τόμος επιχειρεί να αναδείξει τις πολιτικές αναπαράστασης του/της καταναλωτή/τριας και τις πολιτικές νοηματοδότησης της κατανάλωσης και του καταναλωτισμού, κατά την κρισιακή περίοδο – πολιτικές οι οποίες αρθρώνονται στον λόγο διαφορετικών θεσμών. Η μελέτη και η συζήτηση γύρω από αυτούς τους διαφορετικούς λόγους μάς επιτρέπει να κατανοήσουμε την υπό διαμόρφωση «τάξη του λόγου» για την κατανάλωση και τον καταναλωτισμό. Πρόκειται για μια «τάξη του λόγου» η οποία βρίσκεται υπό κατεργασία, καθώς ο ανταγωνισμός μεταξύ των διαφορετικών πολιτικών αναπαράστασης και νοηματοδότησης συνεχίζεται. Η συμβολή αυτού του τόμου  έγκειται στην ανάδειξη των διαφορετικών ρηματικών πλαισιώσεων που επιχειρούν να συγκροτήσουν κατηγορίες μέσα από τις οποίες προσλαμβάνουμε, κατανοούμε και αποτιμούμε τόσο την κατανάλωση, τις καταναλωτικές πρακτικές όσο και συνολικότερα τη σχέση μας με τον εαυτό, τους άλλους, τα αντικείμενα, τον χώρο, τον χρόνο και τον κοινωνικό και φυσικό μας κόσμο.

ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

Lallas D., Consumer sovereignty and the Greek economic crisis: (Dis)continuity of consumer sovereignty repertoires. Journal of Consumer Culture. April 2022. ​ link

Abstract: In this paper, I attempt to reformulate the (consumer) action and discourse, as these arise from the discourse of visitors at the biggest shopping mall in Athens. The qualitative data are derived from 20 semi-structured interviews conducted with visitors at The Mall Athens. The cultural-consumer repertoires of the participants, i.e., their understanding, evaluation, and justification schemes of their consumer practices and desires, are analyzed from a constructionist point of view. The context of the ten-year-long Greek economic crisis is a promising field for the investigation of the concept, meaning, experience, and performance of consumer sovereignty. Hence, the very concept of consumer sovereignty is empirically “tested,” including its different conceptualizations and performances. In particular, two repertoires of consumer sovereignty arise, namely the power of free hedonistic choice and the morose rational prudence, while the crisis critically mediates and raises issues of (dis)continuity for these two repertoires.

​

D. Lallas and Y. Drosos, “Inspiring” and configuring consumer experience in times of crisis: An analysis of the discursive practices of an Athenian shopping mall’s promotional system. Journal of Consumer Culture, 2021 (Online) (pp. 1-20). https://doi.org/10.1177/14695405211039611

Abstract: This article focuses on the processes that the largest shopping mall in Athens has developed in order to produce meaning about itself as an institution of consumption, as well as the consumer experience and practices, and its visitors–consumers. From a poststructuralist perspective, we analyze the signifying articulations that the promotional discourse attempts, along with the linguistic and visual techniques which activate specific significations about this microcosm of consumption, the “fun” experience, fashion, beauty, shopping and entertainment practices, eating out, and the consumer subjectivity. The ultimate aim of this research is to point out the cultural role of such an institution with regard to the configuration of an order of discourse about consumption and the reproduction of the consumerist ethos during an economic crisis, as well as the possible effects that such a discourse might have on a wider cultural level.

Δ. Λάλλας, Κατανάλωση, καταναλωτικές πρακτικές και καταναλωτισμός: Εννοιολογήσεις και η αναγκαιότητα της σημασιολογικής οριοθέτησης. Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών,τεύχος 152, 2019, σελ. 117-157

Περίληψη: Δεδομένων των ποικίλων εννοιολογήσεων των όρων «κατανάλωση» και «καταναλωτισμός», των ταυτίσεων/συγχύσεων και των αναλυτικών δυσχερειών που ανακύπτουν κατά τη μελέτη του καταναλωτικού φαινομένου, το άρθρο αυτό επιχειρεί την εννοιολόγηση της κατανάλωσης με όρους κοινωνικής πρακτικής και του καταναλωτισμού ως έθους και τρόπου ζωής στην υστεροκαπιταλιστική, καταναλωτική συνθήκη. Η προτεινόμενη (ιδεοτυπική) εννοιολόγηση των πρακτικών κατανάλωσης αποβλέπει στην αποφυγή εκ των προτέρων αρνητικών ή θετικών σημασιολογικών αποδόσεων και στην υποστήριξη τοπικά ευαίσθητων μελετών που αναδεικνύουν τα χαρακτηριστικά των πρακτικών αυτών και τις σχέσεις που συγκροτούνται μέσω αυτών με τον κόσμο των αντικειμένων, τον εαυτό, τους άλλους, τον φυσικό και κοινωνικό κόσμο, και βεβαίως με τον χρόνο και τον χώρο.

ΑΝΑΚΟΙΝΩΣΕΙΣ ΣΕ ΣΥΝΕΔΡΙΑ

Συμμετοχή στο 15ο Συνέδριο της European Sociological Association (15th Conference of the European Sociological Association) με θέμα «Sociological Knowledges for Alternative Futures» (Barcelona_online 2021, August 31st-September 3rd ).

Τίτλος ανακοίνωσης: «Governmentality/ies And Consumer Protection Regime(s) Under Economic Crisis: Greek Political Parties’ Discourse (2010-2017) On “Affected Consumer”». 

Εισηγητές: Dimitris Lallas, Maria {Mania} Sotiropoulou, Iasonas Zarikos.

Συμμετοχή στο 7ο Τακτικό (Διαδικτυακό) Συνέδριο της Ελληνικής Κοινωνιολογικής Εταιρείας (Ε.Κ.Ε) με θέμα «Κοινωνίες μετά την κρίση, κοινωνίες χωρίς κρίση;», Τμήμα Επικοινωνίας και ΜΜΕ του ΕΚΠΑ, (Αθήνα, 23-25 Σεπτεμβρίου 2020).

 Τίτλος ανακοίνωσης: «Καταναλωτικές πρακτικές υπό (την) κρίση (;): Ρεπερτόρια δράσης και Λόγου»

Εισηγητής: Δημήτρης Λάλλας 

Συμμετοχή στο 7ο Τακτικό (Διαδικτυακό) Συνέδριο της Ελληνικής Κοινωνιολογικής Εταιρείας (Ε.Κ.Ε) με θέμα «Κοινωνίες μετά την κρίση, κοινωνίες χωρίς κρίση;», Τμήμα Επικοινωνίας και ΜΜΕ του ΕΚΠΑ, (Αθήνα, 23-25 Σεπτεμβρίου 2020).

Τίτλος ανακοίνωσης: «“Ενορχηστρώσεις” της καταναλωτικής εμπειρίας: Μια λογοαναλυτική προσέγγιση των προωθητικών μεθόδων ενός θεσμού της κατανάλωσης»/“'ORCHESTRATIONS'” OF THE CONSUMER EXPERIENCE: A DISCOURSE ANALYTICAL APPROACH TO THE PROMOTIONAL METHODS OF AN INSTITUTION OF CONSUMPTION" 

​Εισηγητές: Δημήτρης Λάλλας & Γιώργος Δρόσος

Συμμετοχή στο 14ο Συνέδριο της European Sociological Association (14th Conference of the European Sociological Association) με θέμα «Europe and Beyond: Boundaries, Barriers and Belonging» (Manchester, 20-23 Αυγούστου 2019).

Τίτλος ανακοίνωσης: «Consumption and Consumption Practices: An overview of conceptual uses and a formation of these terms as analytical tools».

Εισηγητής: Δημήτρης Λάλλας

ΠΡΑΚΤΙΚΑ ΣΥΝΕΔΡΙΩΝ

 Δ. Λάλλας, «Καταναλωτικές πρακτικές υπό (την) κρίση; Ρεπερτόρια δράσης και λόγου» στα Πρακτικά του 7ου Τακτικού Συνεδρίου της Ελληνικής Κοινωνιολογικής Εταιρείας (Ε.Κ.Ε) με θέμα ««Κοινωνίες μετά την κρίση, κοινωνίες χωρίς κρίση;» (Αθήνα, 23-25 Σεπτεμβρίου 2020_Διαδικτυακό Συνέδριο), 2022, σελ. 480-491.

Περίληψη: Με την ανακοίνωση αυτή επιχειρώ να ανασυνθέσω τα ρεπερτόρια (καταναλωτικής) δράσης και λόγων, όπως αυτά αναδύονται από το λόγο επισκεπτών ενός shopping mall στην Αθήνα. Το εμπειρικό υλικό έχει αντληθεί από 20 ημιδομημένες συνεντεύξεις που έχουν διενεργηθεί με υποκείμενα-επισκέπτες του The Mall Athens, οι οποίοι αποτελούν το δείγμα της έρευνας το οποίο διαμορφώθηκε με τις μεθόδους του follow-up και του snowball sampling. Αξιοποιώντας τις θεωρίες της πρακτικής, εξετάζονται οι καταναλωτικές πρακτικές ως τρόποι ενσώματης/νοητικής δράσης οι οποίοι βασίζονται σε μορφές γνώσης, διευθετούνται από κανόνες, αρχές/επιταγές, προσανατολίζονται σε αξίες, στόχους και εκφράζουν τρόπους του συναισθάνεσθαι και του επιθυμείν.  Εν προκειμένω, θα επιχειρήσω να αναδείξω ποια ρεπερτόρια καταναλωτικής δράσης εκδιπλώνουν τα υποκείμενα της έρευνας και σε ποια ρεπερτόρια λόγου προσφεύγουν για να ερμηνεύσουν και να «δικαιολογήσουν» τις καταναλωτικές τους πρακτικές. Μέσα από τις περιγραφές αυτών που κάνουν και τις ερμηνείες αυτών που λένε θα αναδειχθούν οι αναπαραστάσεις του εαυτού και των άλλων, οι κανόνες και οι επιταγές που ρυθμίζουν τις καταναλωτικές πρακτικές, οι αξίες και οι στόχοι όπου προσανατολίζονται αυτές και τα συναισθήματα που συνδέονται με αυτές. Επίσης, θα διερευνηθεί αν και κατά πόσο η οικονομική κρίση έχει τροποποιήσει τα ρεπερτόρια αυτά. Η ανάλυση αυτή αποτελεί μέρος του ερευνητικού έργου «Consumerism in a period of economic crisis: Consumption practices and forms of governance», το οποίο χρηματοδοτείται από το ΕΛΙΔΕΚ και πραγματοποιείται με τη θεσμική υποστήριξη του Ε.Κ.Κ.Ε

Δ. Λάλλας & Γ. Δρόσος, «‘Ενορχηστρώσεις’ της καταναλωτικής εμπειρίας: Μια λογο-αναλυτική προσέγγιση των προωθητικών μεθόδων ενός θεσμού της κατανάλωσης» στα Πρακτικά του 7ου Τακτικού Συνεδρίου της Ελληνικής Κοινωνιολογικής Εταιρείας (Ε.Κ.Ε) με θέμα ««Κοινωνίες μετά την κρίση, κοινωνίες χωρίς κρίση;» (Αθήνα, 23-25 Σεπτεμβρίου 2020_Διαδικτυακό Συνέδριο), 2022, σελ. 492-506.

Περίληψη: Στην ανακοίνωση αυτή παρουσιάζουμε τα ευρήματα της ανάλυσης του λόγου που αρθρώνεται από έναν κατεξοχήν θεσμό της κατανάλωσης, όπως το The Mall Athens, και διαχέεται μέσω των μέσων κοινωνικής δικτύωσης (social media). Το εμπειρικό υλικό έχει αντληθεί από το Facebook, το Twitter, το Instagram και το κανάλι του εν λόγω shopping mall στο YouTube. Σε μια μεταστρουκτουραλιστική προοπτική, επιχειρούμε μια πολυπρισματική ανάλυση λόγου η οποία αντλεί μεθοδολογικά εργαλεία από τη θεωρία Λόγου των E. Laclau και C. Mouffe, την Κριτική Ανάλυση Λόγου του M. Fairclough και από τον M. Foucault. Στόχος της λογο-αναλυτικής αυτής προσέγγισης είναι να αναδειχτούν οι ρηματικές (discursive) πρακτικές (π.χ.: αλυσίδες ισοδυναμίας, διαρρηματικότητα) και οι γλωσσολογικές τεχνικές (π.χ.: τροπικότητα, μεταβατικότητα) με τις οποίες ο συγκεκριμένος θεσμός κατανάλωσης επιχειρεί να νοηματοδοτήσει τον εαυτό του, την καταναλωτική εμπειρία και τις πρακτικές, καθώς και τους επισκέπτες-καταναλωτές. Πιο συγκεκριμένα, επιχειρείται η ανάδειξη της (των) ταυτότητας (-ων) του The Mall Athens και των επισκεπτών, οι προωθούμενες τεχνικές υποκειμενοποίησης και οι τεχνικές διαγωγής και επιμέλειας του εαυτού. Η λογο-αναλυτική αυτή προσέγγιση αποτελεί μέρος του ερευνητικού έργου «Consumerism in a period of economic crisis: Consumption practices and forms of governance», το οποίο χρηματοδοτείται από το ΕΛΙΔΕΚ και πραγματοποιείται με τη θεσμική υποστήριξη του Ε.Κ.Κ.Ε.

ΗΜΕΡΙΔΑ

Ημερίδα με θέμα την παρουσίαση των πορισμάτων του ερευνητικού έργου Consumerism in a period of economic crisis: Consumption practices and forms of governance (Χρηματοδότηση: ΕΛΙΔΕΚ/ΓΓΕΚ, Φορέας Υποδοχής: Ε.Κ.Κ.Ε) θα πραγματοποιηθεί στις  26η Φεβρουαρίου 2022.

Το ερευνητικό έργο αφορά τη μελέτη του καταναλωτισμού, ως πολιτισμικού ήθους, κατά την περίοδο της ελληνικής οικονομικής κρίσης. Καταναλωτικές πρακτικές, ρεπερτόρια καταναλωτικής δράσης και λόγου, πολιτικές αναπαράστασης του/της καταναλωτή/τριας και πολιτικές νοηματοδότησης της κατανάλωσης και του καταναλωτισμού αποτελούν τα αντικείμενα μελέτης της έρευνας αυτής.

Την ημερίδα θα πλαισιώσουν με παρουσιάσεις σχετικών με τον καταναλωτισμό και την κρίση μελετών προσκεκλημένοι ερευνητές και ακαδημαϊκοί στην προοπτική ανοίγματος της σχετικής συζήτησης.

To link της εκδήλωσης είναι το εξής:  https://us06web.zoom.us/j/89188357496?pwd=S2ZqeU9uSUdtTmlUeTQ0VndOSWNqdz09

Πρόγραμμα Ημερίδας

Απόστολος Παπαδόπουλος (Χαιρετισμός) 10:00-10:20

Δημήτρης Λάλλας (Παρουσίαση του ερευνητικού έργου) 10:20-10:35

1. Διαφημιστικός λόγος, καταναλωτές και κατανάλωση στη συνθήκη της κρίσης (10:45-11:45)

Βασίλης Βαμβακάς (Ελληνική διαφήμιση και οικονομική κρίση)

Γιώργος Δρόσος («Γενέθλια στο Ινδικό»: Η αφήγηση και η αποταμίευση ως μια ορθολογική σχέση αιτίου-αιτιατού)

Ι. Ζαρίκος (Συντονισμός)

2. Πολιτικός λόγος για την κατανάλωση (12:00-13:00) Γιάννης Μυλωνάς («Καταναλωτές» και «επιχειρηματίες» στο κυρίαρχο λόγο της ελληνικής κρίσης)

Ιάσωνας Ζαρίκος (Η ελληνική κατοικία ανάμεσα στην κρίση και την ουτοπία)

Μάνια (Μαρία) Σωτηροπούλου (Κατανάλωση και πολυεπίπεδη διακυβέρνηση κατά την περίοδο της κρίσης)

Γ. Δρόσος (Συντονισμός)

3. Κοινωνία πολιτών και κατανάλωση (13:15-14:15)

Κωνσταντίνος Θεοδωρίδης («Θα πρέπει κι εσύ να ενεργοποιηθείς, να γίνεις ενεργός καταναλωτής, ενεργός πολίτης»: Επαναπροσεγγίζοντας την έννοια πολίτης-καταναλωτής στο πλαίσιο της οικονομικής κρίσης)

Αλέξανδρος Σακελλαρίου (Κατανάλωση και Ορθόδοξος ασκητισμός: Ο (αντι-) λόγος της Εκκλησίας κατά τη διάρκεια της οικονομικής κρίσης)

Μαργαρίτα Κομνηνού (Η κατανάλωση ως μέσο διαμαρτυρίας και άσκησης «υπο-πολιτικής»)

Μ. Σωτηροπούλου (Συντονισμός)

Συζήτηση: Consumption, forms of Governance and crisis (14:30-15:30)- (στην αγγλική γλώσσα)

Roberta Sassatelli

Σταύρος Σταυρίδης

Δημήτρης Λάλλας (Συντονισμός)

Το ερευνητικό έργο Consumerism in a period of economic crisis: Consumption practices and forms of governance εντάσσεται στο πεδίο της Πολιτισμικής Κοινωνιολογίας και έχει ως αντικείμενο μελέτης τον καταναλωτισμό –νοούμενος ως πολιτισμικό ήθος– και εν γένει το καταναλωτικό φαινόμενο σε συνθήκες οικονομικής κρίσης. Κεντρικό ερευνητικό ερώτημα ήταν αν και κατά πόσο ο καταναλωτισμός διέρχεται κρίση, τροποποιείται ή αναπαράγεται σε συνθήκες οικονομικής κρίσης. Στη βάση αυτού του κεντρικού ερωτήματος τέθηκαν υπο-ερωτήματα, οι απαντήσεις στα οποία μπορούν να διαυγάσουν πτυχές ενός τέτοιου ευρέος και σύνθετου φαινομένου. Πιο συγκεκριμένα τέτοια υπο-ερωτήματα ήταν τα εξής: Ο καταναλωτισμός συνεχίζει να αποτελεί μια κύρια πολιτισμική τάση; Τα νοηματικά περιεχόμενα του καταναλωτισμού συνεχίζουν να μεσολαβούν και να διαμορφώνουν την καθημερινή εμπειρία, τις πρακτικές και τις σχέσεις των ατόμων; Η φιγούρα του καταναλωτή συνιστά μια κύρια όψη της ταυτότητας των υποκειμένων; Πώς αντιλαμβάνονται τα υποκείμενα το ρόλο του καταναλωτή; Θεσμοί/τόποι της κατανάλωσης, όπως τα shopping malls, συνεχίζουν να αποτελούν επιθυμητούς προορισμούς; Πώς οι θεσμοί της κατανάλωσης διαφημίζονται στην παρούσα φάση της οικονομικής κρίσης; Με ποιους όρους συγκροτείται ο δημόσιος λόγος (πολιτικός, δημοσιογραφικός) για την κατανάλωση και τον καταναλωτισμό; Τι είδους δημόσιο λόγο σχετικά με την κατανάλωση εκφέρουν οι θεσμοί προστασίας των καταναλωτών και οι θεσμικοί εκπρόσωποι οικονομικών συμφερόντων;

Για την αναζήτηση απαντήσεων στα κρίσιμης (πολιτισμικής, και όχι μόνο) σημασίας αυτά ερωτήματα επιλέχθηκαν δύο ερευνητικοί προσανατολισμοί: α) μελέτη των καταναλωτικών πρακτικών και των λόγων των υποκειμένων (επισκεπτών ενός shopping mall) και β) μελέτη των λόγων, των πρακτικών και των τεχνικών που αναπτύσσουν θεσμοί, οι οποίοι επιδιώκουν τη διακυβέρνηση των υποκειμένων (ως καταναλωτών). Έτσι, η έρευνα αυτή επιχείρησε να αναλύσει το καταναλωτικό φαινόμενο τόσο στο μικροεπίπεδο (πρακτικές, αντιλήψεις, εμπειρία, σχέσεις των υποκειμένων) όσο και στο μακροεπίπεδο (κομματικό σύστημα, οργανώσεις προστασίας του καταναλωτή, θεσμοί εκπροσώπησης οικονομικών συμφερόντων, τραπεζικός θεσμός, θεσμός κατανάλωσης: shopping mall, δημοσιογραφικός και δημόσιος λόγος).

Το θεωρητικό πλαίσιο της έρευνας είναι ενημερωμένο από τις εξελίξεις στο πεδίο μελέτης της κατανάλωσης και αξιοποιεί την επιστημολογική, μεθοδολογική και θεωρητική προοπτική των Θεωριών της Πρακτικής (Practice Theories) και προσεγγίζει την κατανάλωση με όρους Πρακτικής. Επίσης, συγκροτήθηκε εννοιολογικά ο όρος του καταναλωτισμού προκειμένου να αξιοποιηθεί ως ευρετικό-αναλυτικό εργαλείο. Οι μέθοδοι που αξιοποιήθηκαν στο ερευνητικό έργο είναι οι ημιδομημένες ποιοτικές συνεντεύξεις, η ανάλυση λόγου (discourse analysis), η ποιοτική (θεματική) ανάλυση περιεχομένου και η επιτόπια παρατήρηση.

Η υιοθετούμενη επιστημολογική προοπτική του ερευνητικού έργου είναι αυτή του κοινωνικού κονστρουξιονισμού και το επιστημολογικό πλαίσιο έχει διαμορφωθεί από τη σύνθεση επιστημολογικών παραδοχών της «πολιτισμικής στροφής» (cultural turn), της «στροφής στην πρακτική» (practice turn), της «χωρικής στροφής» (spatial turn) και της θεωρίας του δρώντος-δικτύου (Actor-Network Theory).

Η μελέτη των πολιτισμικών ρεπερτορίων, και συγκεκριμένα των ρεπερτορίων καταναλωτικής δράσης και λόγου, τα οποία αξιοποιούν τα υποκείμενα της έρευνας (20 μεσοστρωματικοί επισκέπτες θεσμών κατανάλωσης, όπως τα shopping malls/ μέθοδος συγκέντρωσης του δείγματος: follow up και snowball sampling/ ημιδομημένες ποιοτικές συνεντεύξεις/ μέθοδος ανάλυσης: Εμπειρικά Θεμελιωμένη Θεωρία) για να επιτελέσουν και για να κατανοήσουν, να ερμηνεύσουν και να δικαιολογήσουν τις καταναλωτικές τους πρακτικές πριν, κατά τη διάρκεια και μετά την οικονομική κρίση (2009/2010-2018), αναδεικνύει μεταξύ άλλων ότι ο καταναλωτισμός, ως πολιτισμικό ήθος, διατηρεί την ελκυστικότητα και τη δεσμευτικότητά του για τα μεσοστρωματικά υποκείμενα. Αν συγκρίνουμε τα ιδεοτυπικά συστατικά στοιχεία του καταναλωτισμού, όπως τον ορίσαμε ως ένα πολιτισμικό ήθος και ως τρόπο ζωής που χαρακτηρίζει τα μεσαία στρώματα της ελληνικής κοινωνίας, με τα συστατικά στοιχεία των ρεπερτορίων της καταναλωτικής δράσης και λόγου των μεσοστρωματικών υποκειμένων της παρούσας έρευνας μπορούμε να ισχυριστούμε ότι υπάρχουν συνέχειες μεταξύ των πολιτισμικών ροπών, νοοτροπιών, αξιών, στάσεων και αναπαραστάσεων πριν και μετά την κρίση, αλλά και κατά τη διάρκεια αυτής. Υπό αυτή την έννοια, ο καταναλωτισμός ως πολιτισμικό ήθος και τρόπος ζωής, που χαρακτηρίζει τα μεσοστρώματα πριν από την εκδήλωση της οικονομικής κρίσης και τις (διαφοροποιημένες) επιπτώσεις της κοινωνικο-οικονομικής κρίσης, συνεχίζει να αναπαράγεται και να επιβιώνει και μετά την κρίση σε μεγάλο βαθμό. Ως κρίσιμες επιπτώσεις της κοινωνικοοικονομικής κρίσης αλλά και της ρηματικής πλαισίωσης αυτής από κυρίαρχους (αντι-καταναλωτιστικούς) λόγους –υπέρμαχους της λιτότητας και της ολιγάρκειας– μπορούμε να διαγνώσουμε την ενίσχυση μιας τάσης έλλογης επιτήρησης και οργάνωσης των καταναλωτικών δαπανών κυρίως για τα υποκείμενα αυτά που έχουν αυξημένες υποχρεώσεις (από την κάλυψη στεγαστικών δανείων μέχρι την ικανοποίηση των παιδικών αναγκών και επιθυμιών) και μικρότερες ή μεγαλύτερες οικονομικές δυσκολίες και για αυτούς/ές που το φάσμα της αβεβαιότητας και της ανασφάλειας για το μέλλον συνεχίζει να αιωρείται πάνω από τις ζωές τους – είτε αυτό διατηρείται στη βάση των οικονομικών (περιορισμένων) πόρων είτε λόγω των ιχνών της παρελθούσας (κατά την περίοδο της οικονομικής κρίσης) τραυματικής εμπειρίας. Η στροφή προς βιοτικά μοντέλα της λιτότητας και της ολιγάρκειας είναι ανοιχτό ερώτημα, το οποίο μέλλει να απαντηθεί από μεταγενέστερες έρευνες, καθώς τέτοιες ριζικές μετατοπίσεις και ανατροπές εδραιωμένων ηθών και τρόπων ζωής χρειάζονται χρόνο για να πραγματοποιηθούν και, πόσο μάλλον, για να κατανοηθούν από τα ίδια τα υποκείμενα και να διαυγασθούν από τους κοινωνικούς ερευνητές.

Αν λάβουμε υπόψη α) την ιστορικά τεκμηριωμένη θέση περί της συνύπαρξης των τάσεων και των επιταγών της λιτότητας και της σπατάλης, του ασκητισμού και του καταναλωτισμού, της ύπαρξης αυτού του «πολιτισμικού τανγκό», β) τον κρίσιμο φαντασιωτικό/επινοητικό καταναλωτικό ηδονισμό ως κεντρικό στοιχείο του καταναλωτιστικού ήθους και τρόπου ζωής, γ) τις καταναλωτιστικής υφής απολαύσεις που μπορεί να δοκιμασθούν ακόμη και στη βάση περιορισμένων οικονομικών πόρων, δ) τις αργόσυρτες διαδικασίες πολιτισμικού μετασχηματισμού (μετασχηματισμός των πολιτισμικών ρεπερτορίων και των υποκειμενικοτήτων) καθώς και ε) την –σε σημαντικό βαθμό– αναπαραγωγή βασικών στοιχείων του καταναλωτιστικού ήθους και τρόπου ζωής στα ρεπερτόρια καταναλωτικής δράσης και λόγου των υποκειμένων της παρούσας έρευνας, θεωρούμε ότι η απάντηση που μπορούμε να δώσουμε στο κεντρικό, εναρκτήριο ερώτημα της έρευνας αυτής είναι ότι ο καταναλωτισμός ως πολιτισμικό ήθος και ως τρόπος ζωής διατηρεί την ελκυστικότητα και τη δεσμευτικότητά του για τα μεσοστρωματικά υποκείμενα.

Η αξιοποίηση των αναλυτικών μεθόδων της ανάλυσης λόγου και της ποιοτικής (θεματικής) ανάλυσης ρηματικού περιεχομένου για τη μελέτη των λόγων θεσμών, όπως το μεγαλύτερο shopping mall στην Ελλάδα (The Mall Athens), οι οργανώσεις προστασίας καταναλωτή (ΙΝΚΑ, ΚΕΠΚΑ, ΕΚΠΟΙΖΩ), μια ανεξάρτητη αρχή (Συνήγορος του Καταναλωτή) και ο κρατικός φορέας (Γενική Διεύθυνση Προστασίας Καταναλωτή), μια τράπεζα (Τράπεζα Πειραιώς), οι οργανώσεις προάσπισης οικονομικών-εργοδοτικών συμφερόντων (ΣΕΒ, ΓΣΕΒΕΕ, ΕΣΕΕ), τα ελληνικά πολιτικά κόμματα (τοποθετήσεις στην κοινοβουλευτική ολομέλεια κατά την περίοδο 2010-2017) και ο δημόσιος και δημοσιογραφικός λόγος (Καθημερινή της Κυριακής και Αυγή της Κυριακής, κατά την περίοδο 2010-2016), μάς επιτρέπει να κατανοήσουμε την υπό διαμόρφωση ελληνική «τάξη του λόγου» (order of discourse) για την κατανάλωση και τον καταναλωτισμό. Πρόκειται για μια τάξη του λόγου η οποία βρίσκεται υπό κατεργασία, καθώς ο ανταγωνισμός μεταξύ των διαφορετικών πολιτικών αναπαράστασης και νοηματοδότησης συνεχίζεται. Έχουμε να κάνουμε με διαφορετικές ρηματικές πλαισιώσεις οι οποίες επιχειρούν να συγκροτήσουν κατηγορίες μέσα από τις οποίες προσλαμβάνουμε, κατανοούμε και αποτιμούμε τόσο την κατανάλωση, τις καταναλωτικές πρακτικές όσο και συνολικότερα τη σχέση μας με τον εαυτό, τους άλλους, τα αντικείμενα, τον χώρο, τον χρόνο και τον κοινωνικό και φυσικό μας κόσμο. Υιοθετώντας την προοπτική του κοινωνικού κονστρουξιονισμού, αναδεικνύεται ότι η κατανάλωση και ο καταναλωτής αποτελούν πεδία ηθικής διαμάχης και οι κανονιστικοί λόγοι επιχειρούν με βάση συλλογικές αξίες και προτάγματα για την προσωπική και κοινωνική τάξη (order) να συγκροτήσουν τη σημασία της κατανάλωσης (Sassatelli, 2016, Καταναλωτική κουλτούρα, Νησίδες), τα συνδεόμενα με αυτή συναισθήματα και τις αξίες καθώς και τα σχήματα αυτοκατανόησης και δράσης των υποκειμένων

Dimitris Lallas, PhD in Sociology (Department of Sociology, Panteion University, 2010). Postdoctoral Researcher (National Centre for Social Research) & Scientific coordinator of research project “Consumerism in a period of economic crisis: Consumption practices and forms of governance”, funding by Hellenic Foundation for Research & Innovation (H.F.R.I)/General Secretariat for Research & Innovation (GSRI). He has taught sociology as Tutor-Counselor on the Module Special Topics in European Civilization (EPO42) of the Undergraduate Program: Studies in European Civilization, at Hellenic Open University and as adjunct lecturer at the Department of Business Administration of the University of Macedonia (Thessaloniki), as well as at the Department of Economics of Athens University of Economics and Business. As postdoctoral researcher, he collaborated with National Centre for Social Research in SECSTACON project (‘Socio-economic class and Status and Consumption: Social Stratification, Mobility and Urban Consumption in Athens’) [2013]

e-mail: lallasdimitris@gmail.com

Yorgos Drosos is a Ph.D. candidate at the Department of Audio and Visual Arts of the Ionian University. His Ph.D. research focuses on horror films and TV series of the 21st century, and draws on a variety of disciplines and methodological tools, including aesthetics, discourse analysis, anthropology, psychology and qualitative interviews with fans and artists of the genre. He is currently an associate researcher in the “Consumerism in a period of economic crisis: Consumption practices and forms of governance” research program, conducted by the Greek National Centre for Social Research (Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών – ΕΚΚΕ) and supervised by Dimitris Lallas, Ph.D. He has participated in a variety of international conferences, both in Greece and abroad.

e-mail: yorgosdrosos@gmail.com

Iason Zarikos, PhD in History (Department of International and European Studies, Panteion University, 2020). Research Assistant in research project «Consumerism in a period of economic crisis: Consumption practices and forms of governance». He has worked in Greek and EU-funded research projects. His doctoral thesis was an intellectual history of Greek Liberalism in late 20th century. He has co-authored a monograph on the 1970’s and co-edited two volumes on transatlantic monarchy (Bloomsbury, 2022). He has also published papers on the history of Liberalism, Consumerism, as well as the theory of ideology and History.

e-mail: iasonzar@gmail.com

Maria (Mania) Sotiropoulou, PhD candidate in Political Science (University of Crete). Research Assistant in research project «Consumerism in a period of economic crisis: Consumption practices and forms of governance». Her research interests include Political parties and social representations, Political Sociology, Greek political system, Political Behavior and Electoral Sociology. She has participated in research projects of oral history, recording and study of the political staff in the local government in the 2019 elections, as well as study of the political discourse of the parties for the consumption during the period 2010-2017.

e-mail: mswthropoulou60@gmail.com / polp497@pol.soc.uoc.gr

Roberta Sassatelli is Professor of Sociology at the Department of History and Cultures of the University of Bologna. She has a strong interest in consumer culture, cultural theory, food studies, leisure studies, visual studies, gender studies and the sociology of the body. She is currently co-editor of the Journal European Journal of Sociology / Archives Européennes de Sociologie. Her main research projects focus on contemporary consumer cultures, with particular attention to the moralities of consumption and questions of sustainability, the forms of knowledge implied in cultural consumption and production, and issues of gender and embodiment. Her most recent books are Italians and Food (2019) Palgrave, Basingstoke; Corpo, genere e società (2018) Il mulino, Bologna (with R. Ghigi).

e-mail: roberta.sassatelli@unibo.it

Nicos Souliotis is Senior Researcher at the National Center for Social Research (EKKE). He holds a diploma in Sociology from the Panteion University (1994-1998) and a PhD in Sociology from the Ecole des Hautes Etudes en Sciences Sociales, Paris (1998-2005). His research activity and publications concern issues of urban sociology, sociology of culture and economic sociology (https://ekke.academia.edu/NicosSouliotis).He recently published a book entitled Economists technocrats in Greek political scene 1974-2019 (Οικονομολόγοι τεχνοκράτες στην ελληνική πολιτική σκηνή 1974-2019), Alexandria.

e-mail: nsouliotis@ekke.gr

Georgia-Cleo Gougoulis is Assistant Professor of Folk and Popular Culture at the Department of History and Archaeology (former Department of Cultural Heritage Management and New Technologies), University of Patras since 2014. A graduate of the Department of Philology of the University of Athens (1978), she attended the postgraduate seminar on Folklore organized by A. Kyriakidou-Nestoros and E. Skouteri-Didaskalou (1978-1980) at the University of Thessaloniki and specialized in Social Anthropology at University College London (MSc 1986, Ph. D. 2004). Her postgraduate studies were partly sponsored by the Peloponnesian Folklore Foundation. Her research interests and publications revolve around material culture studies, folklore studies, anthropology and museum studies, focusing on Greek children’s culture and the anthropology of play. In 2005 she was awarded the BRIO prize for her research on Greek children’s play. Editor of an international, interdisciplinary special volume on children’s play of the Museum Journal Ethnographica (1994), she has co-edited two more thematic volumes of the journal Ethnographica (Tribute to Epirus, 1995 and Museums and Folk Culture, 2003) and the books Paidi kai pachnidi sti Neoelliniki Koinonia.19os kai 20os aionas (Children and play in Modern Greek Society. 19th and 20th Centuries), Athens Kastaniotis, 2000 and To Elliniko Paichnidi. She has recently edited three special sections on children’s play in the Antiquity (vol. 132/2020), in Byzantium (vol. 133/2020) and the Contemporary era (v. 134/2020) of the journal Aρχαιολογία και Τέχνες (Archaeology and Arts). She is currently preparing with Dimitris Lallas an interdisciplinary reader on consumption.

e-mail: cleogou@upatras.gr, cleogougoulis@yahoo.gr